ماهیت حسابها در حسابداری به این معنا است که هر حساب چه در حالت افزایشی و یا کاهشی در کدام سمت، راست (بدهکار) و یا چپ (بستانکار) ثبت می‌شود. ماهیت حسابها تاثیر مستقیمی بر مانده حسابها و ترازنامه دارد. به طور کلی چهار نوع ماهیت در حسابداری وجود دارد:
- ماهیت بدهکار: حسابهایی که با افزایش در سمت راست و کاهش در سمت چپ ثبت می‌شوند. مثال: دارایی‌ها، هزینه‌ها، سود سهام پرداختنی و ...
- ماهیت بستانکار: حسابهایی که با افزایش در سمت چپ و کاهش در سمت راست ثبت می‌شوند. مثال: بدهی‌ها، حقوق صاحبان سهام، درآمد و ...
- ماهیت خنثی: حسابهایی که با افزایش و کاهش در هر دو سمت ثبت می‌شوند. مثال: حسابهای انتظامی، حسابهای تسویه و ...
- ماهیت دوگانه: حسابهایی که با افزایش و کاهش در هیچ کدام از دو سمت ثبت نمی‌شوند. مثال: حسابهای تراز آزمایشی، حسابهای ترازنامه و ...
در ادامه به بررسی هریک از این ماهیت حساب ها می پردازیم :
حسابهای خنثی یا فاقد ماهیت
حسابهایی هستند که تعهدی نیستند و تغییرات آنها به عنوان رویدادهای مالی در نظر گرفته نمی‌شوند. این حسابها تاثیر مستقیمی بر مانده حسابهای دیگر ندارند و فقط برای نظم و انضباط حسابداری استفاده می‌شوند. مثالی از این حسابها، حسابهای انتظامی، حسابهای تسویه و حسابهای تراز آزمایشی هستند. این حسابها با افزایش و کاهش در هر دو سمت ثبت می‌شوند و در پایان دوره صفر می‌شوند
حسابهای دوگانه
حسابهایی هستند که می‌توان آنها را در سمت راست یا چپ معادله حسابداری قرار داد. این حسابها ممکن است در پایان دوره مانده بدهکار یا بستانکار داشته باشند. مثالی از این حسابها، حساب جاری شرکا است که به منظور ثبت دریافت و پرداخت‌های سهامداران و شرکای شرکت مورد استفاده قرار می‌گیرد. این حساب ممکن است زیرمجموعه حساب کل سایر حسابهای دریافتنی یا سایر حسابهای پرداختنی باشد. برای مثال، اگر سهامداری به شرکت وام دهد، حساب جاری شرکا در سمت راست معادله و ماهیت بدهکار دارد. اما اگر شرکت به سهامدار وام دهد، حساب جاری شرکا در سمت چپ معادله و ماهیت بستانکار دارد.
تمام حسابهای ماهیت بدهکار عبارتند از:
- دارایی‌ها و زیرمجموعه‌های آنها مانند دارایی‌های جاری و دارایی‌های غیرجاری
- هزینه‌ها و زیرمجموعه‌های آنها مانند هزینه‌های فروش و هزینه‌های اداری
- بهای تمام شده کالا
این حسابها با افزایش مانده بدهکار و کاهش مانده بستانکار تغییر می‌کنند.
تمام حسابهای با ماهیت بستانکار عبارتند از:
- بدهی‌ها و زیرمجموعه‌های آنها مانند بدهی‌های جاری و بدهی‌های غیرجاری
- سرمایه و زیرمجموعه‌های آنها مانند سرمایه اصلی و سود انباشته
- درآمدها و زیرمجموعه‌های آنها مانند درآمد از فروش و درآمد از سایر منابع
- پیش‌دریافت‌ها و زیرمجموعه‌های آنها مانند پیش‌دریافت از فروش و پیش‌دریافت از اجاره
این حسابها با افزایش مانده بستانکار و کاهش مانده بدهکار تغییر می‌کنند.
تشخیص حسابهای بدهکار و بستانکار در حسابداری
برای تشخیص حسابهای بدهکار و بستانکار در حسابداری، باید به ماهیت و نوع هر حساب توجه کنید. به طور کلی، دارایی‌ها با افزایش در سمت راست و کاهش در سمت چپ ثبت می‌شوند و برعکس، بدهی‌ها و حقوق صاحبان سهام با افزایش در سمت چپ و کاهش در سمت راست ثبت می‌شوند. بنابراین، اگر یک حساب دارایی افزایش یابد، بدهکار می‌شود و اگر کاهش یابد، بستانکار می‌شود. اما اگر یک حساب بدهی یا حقوق صاحبان سهام افزایش یابد، بستانکار می‌شود و اگر کاهش یابد، بدهکار می‌شود.
برای مثال، اگر شرکتی یک دستگاه کامپیوتر را به قیمت ۱۰ میلیون تومان به صورت نقدی بخرد، دو حساب تحت تأثیر قرار می‌گیرند: حساب تجهیزات و حساب موجودی نقد. حساب تجهیزات که یک دارایی است، با ۱۰ میلیون تومان افزایش می‌یابد و بنابراین بدهکار می‌شود. حساب موجودی نقد که نیز یک دارایی است، با ۱۰ میلیون تومان کاهش می‌یابد و بنابراین بستانکار می‌شود.
حساب کردن مانده بستانکار و بدهکار
برای حساب کردن مانده بستانکار و بدهکار، ابتدا باید مجموع مبالغ بدهکار و بستانکار در هر حساب را محاسبه کنید. سپس، باید مبلغ کمتر را از مبلغ بیشتر کم کنید. نتیجه حاصل، مانده حساب است. اگر مبلغ بیشتر در سمت بدهکار باشد، مانده حساب بدهکار است. اگر مبلغ بیشتر در سمت بستانکار باشد، مانده حساب بستانکار است.
به عنوان مثال، فرض کنید حساب موجودی نقد دارای مبالغ زیر باشد:
| بدهکار | بستانکار |
| ۱۰.۰۰۰.۰۰۰ | ۵.۰۰۰.۰۰۰ |
| ۲.۰۰۰.۰۰۰ | ۳.۰۰۰.۰۰۰ |
| ۴.۰۰۰.۰۰۰ | ۲.۰۰۰.۰۰۰ |
مجموع مبالغ بدهکار برابر است با:
10.000.000 + 2.000.000 + 4.000.000 = 16.000.000
مجموع مبالغ بستانکار برابر است با:
5.000.000 + 3.000.000 + 2.000.000 = 10.000.000
مبلغ بیشتر در سمت بدهکار است، پس مانده حساب بدهکار است. مانده حساب برابر است با:
16.000.000 - 10.000.000 = 6.000.000
پس مانده حساب موجودی نقد برابر است با ۶.۰۰۰.۰۰۰ ریال بدهکار.