اموال منقول و غیر منقول دو دسته از اموال هستند که در حقوق مدنی تعریف می‌شوند. اموال منقول اشیایی هستند که می‌توان آنها را از جایی به جای دیگر منتقل کرد بدون اینکه خرابی یا نقصی به خود مال یا محل آن وارد شود.. مثلا ماشین، موبایل، کتاب و ... اموال منقول هستند. اموال غیر منقول اشیایی هستند که نمی‌توان آنها را از جایی به جای دیگر منتقل کرد یا اگر منتقل شوند موجب خرابی یا نقصی در خود مال یا محل آن می‌شوند. مثلا زمین، ساختمان، درخت و ... اموال غیر منقول هستند.
به طور کلی، اموال منقول و غیرمنقول به دو دسته از اموال تقسیم می‌شوند که در قانون مدنی ایران تعریف و تشخیص آنها مهم است. اموال منقول اشیایی هستند که می‌توان آنها را از جایی به جای دیگر منتقل کرد بدون اینکه خرابی یا نقصی به خود مال یا محل آن وارد شود. اموال غیرمنقول اشیایی هستند که نمی‌توان آنها را از جایی به جای دیگر منتقل کرد یا اگر منتقل شوند موجب خرابی یا نقصی در خود مال یا محل آن می‌شوند.
اموال منقول و غیرمنقول هر کدام انواع مختلفی دارند که برخی از آنها عبارتند از:
- اموال منقول ذاتی: اشیایی که قابل حس و لمس و نقل و انتقال هستند، مانند کتاب، ماشین، موبایل و ...
- اموال در حکم منقول: حقوق و منافعی که موضوع و متعلق آن منقول باشد، مانند حق وثیقه، حق انتفاع از اموال منقول، حقوق معنوی و ...
- اموال غیرمنقول ذاتی: اشیایی که ذاتاً قابل نقل و انتقال نیستند، مانند زمین، ساختمان، درخت و ...
- اموال غیرمنقول به وسیله عمل انسان: اشیایی که قبلاً منقول بوده و به زمین الصاق شده باشند، مانند مصالح ساختمانی، آثار هنری و ...
- اموال غیرمنقول حکمی: اشیایی که برای عمل زراعت یا آبیاری اختصاص داده شده باشند، مانند گاو، ماشین زراعی، تلمبه و ...
- اموال غیرمنقول تبعی: حقوقی که تابع اموال غیرمنقول هستند، مانند حق عمری، حق سکنی، حق ارتفاق و ...
اموال منقول و غیرمنقول در مالیات دارای تفاوت‌هایی هستند که به شرح زیر است:
- اموال منقول شامل اشیا و حقوقی هستند که قابل حمل و نقل از مکانی به مکان دیگر باشند، مانند ماشین، موبایل، سهام، اوراق بهادار و ... این اموال معمولاً مشمول مالیات بر عایدی سرمایه هستند که بر اساس مابه‌التفاوت خرید و فروش آنها محاسبه می‌شود. نرخ مالیات بر عایدی سرمایه برای اموال منقول بین ۱۰ تا ۲۰ درصد متغیر است.
- اموال غیرمنقول شامل اشیا و حقوقی هستند که قابل حمل و نقل از مکانی به مکان دیگر نباشند یا اگر حمل و نقل شوند موجب خرابی یا نقصی در خود مال یا محل آن می‌شوند، مانند زمین، ساختمان، باغ و ... این اموال معمولاً مشمول مالیات بر ارزش افزوده هستند که بر اساس قیمت روز آنها محاسبه می‌شود. نرخ مالیات بر ارزش افزوده برای اموال غیرمنقول ۹ درصد است.
به طور کلی، اموال منقول و غیرمنقول در حقوق مدنی ایران دارای تفاوت‌ها و اهمیت‌های مختلفی هستند که برخی از آنها عبارتند از:
- توقیف اموال: توقیف اموال یکی از اقدامات اجرایی است که به منظور تضمین اجرای حکم قضایی یا تعهد مالی یک طرف به طرف دیگر انجام می‌شود. توقیف اموال منقول به سادگی امکان‌پذیر است و کافی است مال منقول را از دسترس مالک خارج کرد. اما توقیف اموال غیرمنقول نیاز به ثبت در دفترخانه دارد و مستلزم اخذ مجوز از مقام قضایی است.
- صلاحیت محاکم: صلاحیت محاکم به معنای توانایی و اختیار یک دادگاه برای رسیدگی به یک دعوا است. صلاحیت محاکم در مورد اموال منقول و غیرمنقول متفاوت است. در مورد اموال منقول، صلاحیت محاکم بر اساس محل اقامت خوانده یا وقوع عقد تعیین می‌شود. اما در مورد اموال غیرمنقول، صلاحیت محاکم بر اساس محل وقوع مال غیرمنقول است.
- مالکیت اتباع خارجی: مالکیت اتباع خارجی به معنای تملک اموال توسط اشخاصی است که دارای تابعیت کشور دیگری هستند. مالکیت اتباع خارجی در مورد اموال منقول و غیرمنقول متبع قوانین مختلفی است. اموال منقول اتباع خارجی تابع قوانین کشور محل اقامت آنها است. اما اموال غیرمنقول اتباع خارجی ساکن ایران از هر جهت تابع قوانین ایران است.
- میراث و ارث: میراث و ارث به معنای انتقال اموال و دارایی‌های یک فوت شده به وارثان و مستحقان آن است. میراث و ارث در مورد اموال منقول و غیرمنقول متبع قوانین و مقررات مختلفی است. اموال منقول و غیرمنقول به نسبت مشارکت وارثان در میراث تقسیم می‌شوند. اما اموال غیرمنقول به علت عدم قابلیت تقسیم فیزیکی، معمولاً به صورت حق انتفاع یا حق سکنی به وارثان اختصاص می‌یابند.
مالیات برای اموال منقول و غیر منقول در نظام حقوقی ایران بستگی به نوع و ارزش اموال دارد. بر اساس قوانین مالیات مستقیم جدید¹، مالیات بر اموال منقول شامل موارد زیر است:
- مالیات بر عایدی سرمایه: برای اموال منقولی که از طریق خرید و فروش، انتقال، اهدا، واگذاری، مبادله، تقسیم، تجزیه، تحلیل، تفکیک، تغییر شکل، تغییر نام یا هر نوع تغییر در مالکیت آنها ایجاد سود یا زیان می‌کند، مالیات بر عایدی سرمایه تعلق می‌گیرد. نرخ مالیات بر عایدی سرمایه برای اموال منقول بین ۱۰ تا ۲۰ درصد متغیر است و بر اساس مابه‌التفاوت خرید و فروش آنها محاسبه می‌شود.
- مالیات بر حساب‌های سپرده: برای حساب‌های سپرده بانکی یا موسسات اعتباری که سود یا بهره دارند، مالیات بر حساب‌های سپرده تعلق می‌گیرد. نرخ مالیات بر حساب‌های سپرده ۱۵ درصد از سود یا بهره حساب است.
- مالیات بر ارزش افزوده: برای اموال منقولی که از طریق تولید، واردات، صادرات، خدمات، اجاره، قراردادها یا هر نوع فعالیت اقتصادی دیگر ارزش افزوده ایجاد می‌کنند، مالیات بر ارزش افزوده تعلق می‌گیرد. نرخ مالیات بر ارزش افزوده ۹ درصد از ارزش افزوده کالا یا خدمت است.
مالیات بر اموال غیر منقول شامل موارد زیر است:
- مالیات بر ارث: برای اموال غیر منقولی که به عنوان ارث از فوت شده به وارثان و مستحقان انتقال می‌یابند، مالیات بر ارث تعلق می‌گیرد. نرخ مالیات بر ارث بستگی به نوع اموال غیر منقول و درجه وراثت دارد. برای ملک مسکونی ۷.۵ درصد ارزش معاملاتی، و برای املاک تجاری و اداری ۳ درصد ارزش واقعی در تاریخ روز می‌باشد. این نرخ‌ها برای وراث طبقه اول است. برای ورثه طبقه دوم و سوم این نرخ‌ها به ترتیب ۲ و ۴ برابر می‌شود.
- مالیات بر ارزش واقعی: برای اموال غیر منقولی که از طریق خرید و فروش، انتقال، اهدا، واگذاری، مبادله، تقسیم، تجزیه، تحلیل، تفکیک، تغییر شکل، تغییر نام یا هر نوع تغییر در مالکیت آنها ارزش واقعی دارند، مالیات بر ارزش واقعی تعلق می‌گیرد. نرخ مالیات بر ارزش واقعی برای اموال غیر منقول ۹ درصد از ارزش واقعی مطابق با نرخ روز است.